فضاهاي شهري وتاثيرآن
عناصرکالبدی یا سیمای شهری
بدیهی است که اولین برخورد با هر شی، پدیده یا
موجودی، سیما و کالبد ظاهری آن است؛ وجهه ای قابل ادراک که با حواس پنچگانه براحتی
قابل تشخیص و بازشناسی است. بنابراین اولین تفاوت میان دو موجود عینی نیز از طریق
ظاهر آن معین می گردد. با این توضیح حال اگر در تعریفی اولیه، شهر را مجموعه ای از
ساختمانها، عناصر و مراکز شهری بدانیم، بی شک می بایست ظاهری برای آن متصور گردیم
که در صورت هویت دار بودن یا ساخته شدن و هر فعل دیگری بتواند منحصر به خود باشد.
الف) عناصر طبیعی و بستر مکانی یک شهر
نمود ظاهری از یک شهر در نگاه نخست می تواند شامل عناصر طبیعی و بستر مکانی آن
باشد که اغلب به عنوان عناصر و میراث طبیعی در نظر عامه مردم خود نمایی می کنند.
زاینده رود اصفهان، عون بن علی تبریز، مثالهایی از عناصر هویت بخش شهرهای ما هستند
که امروزه برخی از آنها بدلیل عدم توجهات بصری و شتابزدگی طرحهای توسعه کمرنگ تر
شده اند.
ساختار طبیعی یک منطقه به عنوان نخستین بستر فعالیتهای اولیه تلقی می شود. تمامی
معماران، طراحان و برنامه ریزان با واژگان تجزیه و تحلیل سایت که در وهله اول
مربوط به ساختار طبیعی آن است، آشنایی دارند، اما در اغلب موارد برداشتی
غیرکارکردی از آنها به عمل می آید. مثالی ساده از این برداشت آنکه ارائه طرحی برای
منطقه ای کوهستانی با اقلیمی سرد و فاقد پوشش گیاهی خاص، چندان متفاوت از منطقه ای
ساحلی منظور نمی شود؟! و یا آنکه در اغلب موارد، ابعاد توپوگرافیک و عوارض زمین
جایگاهی در طراحی ندارند؟!
با این مقدمه باید اذعان نمود که شناخت عناصر محیطی به عنوان بستر فعالیت های
انسانی می تواند به درک و تحلیل بهتر اشکال مختلف زندگی و فعالیت های انسانی
بینجامد. بنابراین فاکتورهای طبیعی، اکولوژیکی و جغرافیایی اولین عناصر هویت بخش
به یک شهر و عناصر درون آن تلقی می شوند.
این فاکتورها می توانند شامل عناصر زیر باشند:
- رودها و نوار ساحلی
- ویژگی های اقلیمی( شامل: بارش، دما، رطوبت، باد و غیره)
- منابع آبهای سطحی و زیرزمینی
- ساختار زمین شناسی و توپوگرافیک
- پوشش گیاهی و جانوری
- منابع و سایر جاذبه های طبیعی
ب) عناصر مصنوع یا ساخته شده یک شهر
شکل و ساختار ظاهری یک شهر علاوه بر ساختار طبیعی، توسط عناصر و سازندهایی
مصنوع به دست انسان شکل می گیرد.
هویت کالبدی، آن عامل غالب هویتی است که بافت و ساختار و شکل شهر به آن هویت
وابسته است. از دیدگاه کوئین لینچ عناصر هویت بخشی شهر عبارتند از :
1- راهها و شبکه ارتباطی
2- لبه ها
3- محله ها
4- گره ها
5- نشانه ها
به تعبیری بافت کالبدی و ساختار مکانی شهرها یکی از مهمترین ابعاد هویتی شهرها را
شکل می دهد. از طرفی همین محیط مصنوع است که بعنوان آیینه ای تمام نما از تاریخ و
رویدادهای آن مطرح می گردد. از این روی وجه حاضر از شهر مهمترین وجه تمایز میان
شهرهای نو و کهن تلقی شده و در طراحی یا توسعه یک شهر می بایست مدنظر باشد. از
نگاهی دیگر بافت کالبدی را می توان به دو گروه زیر تقسیم بندی نمود:
الف) عناصر باستانی و کهن (معمولا بعنوان بافت تاریخی مطرح می گردد)
ب) عناصر جدید
هرکدام از این عناصر نیز براساس عملکرد خود می توانند به عناصر عرصه های عمومی و
باز شهری و فضاهای کارکردی و بعبارتی بسته شهری (فضاهای مسکونی، خدماتی، تجاری و
...) تفکیک شوند که از این میان نماهای شهری و فضاهای شهری براساس ویژگیهای کالبدی
و نقش کارکردی ویژه خود بعنوان اولین رکن هویت بخش این بخش از عناصر شهرهای امروزی
مطرح می گردند.
1-2-2- عناصر کارکردی یا محتوای شهری
با قبول شهر بعنوان موجودی زنده دیگر نمی توان تنها به بعد ظاهری آن نگریست. حال
اگر بعد محتوایی یک شهر را منبعث از ابعاد هویتی انسانهای آن بدانیم، می توانیم
شاخصه های محتوایی یا کارکردی هویت شهر را بصورت زیر طبقه بندی نماییم:
الف) عناصر اجتماعی (سیاسی و فرهنگی) شهر
این عناصر که غالباً با عنوان جغرافیای انسانی شناخته می شوند شامل جمعیت (کمی و
کیفی) و فرهنگ شهر یا شهروندان (نژاد، زبان، هنر، پوشش و ...) می گردند؛ بنابراین
در این بعد انسان بعنوان محوریت اصلی تلقی می شود.
علوم، فنون، مهارت ها، اندیشه ها و تجارب باارزش و سودمندی که از دیگران یا از
گذشته می گیریم و یا بدست می آوریم در تحلیل نهایی در این بعد از هویت قرار خواهند
گرفت؛ همان گونه که خط، لباس، روشهای تولید، آداب و رسوم و عقاید، جشنها و اعیاد و
بسیاری از چیزهای دیگر که از مولفه های ملی و عناصر هویت و متعلقات فرهنگی خویش می
دانیم نیز در میان این عناصر طبقه بندی می شوند. بر این اساس توجه به هویت اجتماعی
(فرهنگی- سیاسی) در راستای شناخت هویت واقعی شهری گریزناپذیر است.
ب) عناصر اقتصادی شهر
آخرین بعد از ابعاد هویت بخش در فضاهای شهری فعالیت هایی است که توسط ساکنان آن از
گذشته تا به امروز پایه های اقتصاد شهری را تشکیل می دهد. این فعالیتها را می توان
با عنوان عناصر اقتصادی مطرح نمود. برخی از این فعالیت ها که به طور ویژه در
مکانها و یا شهرهای خاصی وجود دارند و به یک مکان ویژه جغرافیایی اختصاص دارند، به
عنوان یکی از مهمترین ارکان هویتی شهر یا مکان خود نمایی می کنند که از آن میان می
توان به فعالیتهای گردشگری، صنایع دستی و فعالیت های ویژه و یا بومی موجود در هر
مکان یا شهر اشاره نمود.
نقش چمن در سیمای شهری
چـمن بيـشترين نقش را در تصفـيه هوا
وكـاهـش آلــودگی هوا را در مـحـيط های
شـهري بـر عـهـده دارد. چـمــن را هــر 15روز يـكبار كـوتاه كرده . گرد وخاك
و ذرات مـعلـق بـر روی سـطـح بـرگ چـمن ها نـشـسته و با چمن زنی از محيط
خـارج مـی شـود.
چمـن را به عنـوان بوم نقاشـی در كاشـت فضـای سـبز اسـتفاده می كنند يعنی به
عنـوان زمـينه ی فضـای سـبز اسـتفاده می شود . برای طـراحی فضای سبز ابتدا
محـل گـل و درختـان را مشـخص مـی كنند سـپس چمن كاری را در مناطق خالی
انجام می دهننند .
بايد در كاشت چمن به چند نكته توجه داشت:
1- موقعيت جغرافيايی : سـطح شـيب دار زير درختان ، منـاطق آفـتاب گير و ...
2- آب و هوا : نـوع آب وهوا بـرای پـيدا نـوع بذر منـاسب مورد نـياز مـی باشد
3- دمـا
4- رطـوبت
5- خـاك
انواع چمن : چمن ها با رنگ های مختلف در محيط های مختلف كاشته می شود
مثل چمن هايی با رنگ های نقره اي ، آبي و ...
در هـر اقـليم چـمن منـاسب بـا آن اقـليم بـايد كاشته شود . براي كاشت چمن نوع
بـهره بـرداری چمن بـايد مـشخص شـود مـثل باغ ، ويـلا ، زمـين فـوتبال ، پارك
چـمن را يـكبـار در مـحـيط كـاشـته مـی شـود و بـا مـراقـبـت مـناسـب و خـوب تـا
هـفـت سـال در محـيط بـاقی مـی مـاند .
چـمن در پـارك : چـمن كـاری در پـارك بـرای بـهره بـرداری تـفـريـحی مـی بـاشد
در اين نـوع چـمـن كـاري بـعـد از مشـخـص شـدن مـكـان مـناسـب بـرای درخـتان
و درختـچـه ها و كـاشـت گـل هـا چـمن مـنـاسـب را پـيدا كـرده و چـمـن كـاري را
درآن محل انجام می دهنند .
زيـر سـاخت هـاي‍ی كـه بـرای كـاشـت چـمن اسـتـفاده مـی شـود مـتـفاوت می باشد
مـانـنـد زه كـشـی مـنـاسـب خـاك و ...
خـاك رس بـعـد از آبــيـاری ســفـت شـده وآب را در داخـل خـود نـگـه مـی دارد
خـاك مـنـاسـب بـرای كـاشـت چـمن بـايـد دارای خـاك رس به هـمراه ماسه و كود
مـنـاسـب باشد . بـرای چـمـن كـاری خـاك رس 70 درصـد ، مـاسـه 15 درصـد
و كـود 15 درصـد بـاشـد .
كود مـناسـب بـرای چمـن كـاری بـايـد خالی از تـخـم عـلـف هـرز يا مـواد مـانـنـد
آهـك ، مـواد اضـافـی واری شـده بـه آن مـانـنـد خـورده شـيـشـه ، كـاغـذ و مـواد
آلـوده بـه بـيـماري هـا مـانـنـد قـارچ بـاشـد .
كـود مـنـاسـب بـرای چـمـن كـاری كـود حـيـوانـی ، از حـيـوانـاتـی مـانـنـد اسـب
،
وگـوسـفـنـد مـی باشـد كـه بـعد از كاشـت بـذر چـمـن بـه انـدازه 2-3 بـرابـر قطر
بـذر كـود بـر روی آن الـك مـی كـنـنـد .
زمـان مـنـاسـب بـرای دادن كـود بـه چـمـن در فـصـول رشـد چـمـن مـانـنـد بـهـار
و پـايـيـز مـی بـاشـد در فـصـل تـابـسـتـان اگـر بـه چـمن كـود داده شـود چون در
ايـن فـصـل نـيـاز گـيـاه بـه آب زيـاد اسـت در نـتـيـجـه كود در آب به مـيزان
زياد
حـل شـده وبـاعـث مـی شـود ريـشـه چـمـن بـسـوزد .
خـاك زيـر چمـن را غـلـتـك كـاری مـی كــنـنــد تا زمـيـن را صـاف كـرده و بـرای
كاشـت چـمن منـاسـب كـنند اين كار برای سـطوح شيـب دار نـيز بايد انجام شود.
مـيـزان بـذر مـورد نـيـاز در مـتـر مـربـع مـتـفـاوت مـی بـاشـد . در هـر متر
مربع
50 الـ‍ی 70 گـرم بـذر اسـتـفـاده مـی شـود اگـر ايـن مـيـزان بـذر بـيـشـتر از حد
مـجـاز بـاشد رنـگ بـذر هـا زرد مـی شـود اگـر مـيـزان بـذر كـمتر از مجاز باشد
در ميـان چـمـن لـكـه لـكـه هـای خـالـی قـرار مـی گـيـرد .
فـصـول كـاشـت چـمـن در تـهران در فـصـل بـهـار از اوايـل فـرورديـن تـا اواسـط
خـرداد مـاه و در فـصـل پـايـيـز از اوايـل مـهـر تـا اواسـط آبـان مـاه برای كاشت
چـمـن مـنـاسـب مـی بـاشـد . ( بـذر چـمـن هـای كـاشـتـه شـده بـعـد از 5 –
10
روزجـوانـهمـیزنـد )
بـعـدازكـاشـتبـذربـايـدبـهچـمـنهاآبدادهشـود . آبپـاشـیبـررویبـذر
چـمـنهـابـا اسـتـفـاده از آب پـاش هـاي‍ی كـه آب را به صـورت ريـز و پودر در
بيـاورنـد آب را بـر روی بـذر هـا مـی پـاشـنـد .
پـس از سـبـز شـدن بـحث نـگه داری از چـمن مـطـرح اسـت اولين بـحث آبياری
چمن است درتـهران آب مـورد نـيـاز بـراي چـمـن 9 لـيـتـر بـر مـتـر مـربـع است
اگـر مـقـدار آب بـيـشـتـري بـه چـمـن داده شـود يـعـنـی بـيـشـتر از 9ليتر بر متر
مـربـع بـاعث پـوسيدگـی ريـشه وبـروز بـيمـاری هـای قـارچـی چـمـن مـی شــود
اگــر مـقــدار آب كـمـتـری بــه چـمـن بـدهـنـد يـعنـی كـمـتـر از 9 لـيـتـر بـر
مـتـر
مـربـع بــاعـث پــ‍‍‍ژمـوردگـی و خــشــك شـدن چــمـن و هـمـچـنـيـن تـرك خـوردن
خـاك چــمـن مـی شـود .
مـنـابـع آب مـورد نـيـاز چـمـن از چـاه هـا ، رودخـانـه هـای مـحـلـی ، جمع آوری
آب های سـطـحـی و فـاضـلاب هـا تـهـيـه مـی شـود .
بــرای جــمـع كــردن آب ها چــاه هاي عــمـيـق زده شــده تـا آب را از عـمـق بـه
سـطـح مـنـطـقـل كـنـنـد و وارد شـبـكـه آب رسـانـی تـحـت فـشـار قـرار گـيـرد
شناسایی و کاربرد چمن
چمن یکی از اجزای اصلی و ضروری اغلب پارکها و باغها به شمار می رود و در طراحی و ایجاد فضای سبز به عنوان زمینه طراحی و کاربرد دارد.مهمترین موارد کاربرد چمن عبارتند از:
ایجاد زمین های ورزشی و بازی
فضای سبز کارخانه جات،مناطق تجاری و اداری
کاشت در بزرگراه ها به منظور دفع مواد سمی حاصل از سوخت وسایل نقلیه
در فرود گاه ها،جهت حذف گرد و عبار و در نتیجه افزایش عمر موتور هواپیما ها
به منظور افزایش تولید اکسیژن و تهویه هوا
جلوگیری از فرسایش خاک و تبخیر شدید آب از سطح زمین
چمن ها به طور کلی تحت دو عنوان چمنزارهای طبیعی و خودرو(Ture) وچمنهایزینتیوکاشتنی(Lawn) دسته بندی و بررسی می شوند.
گیاه شناسی و فیزیولوژی
چمن ها جزو تیره گندمیان(Graminae) محسوب شده و گیاهانی علفی می باشندکه در طول دوره رشد رویشی یا فاقد رشد طولی ساقه بوده و یا به میزان اندکی رشد طولی ساقه خواهند داشت.در واقع دوره رشد رویشی شامل توسعه پنجه ها(tillers) ،ریزوم و استولون می باشد.در نتیجه می توان چنین نتیجه گیری کرد که بیشتر بخش رویشی آنها شامل برگ است.همچنینبهعلتاینکه ساقه ها و نقاط رشد(جوانه ها)به صورت متمرکز در نزدیک سطح زمین قرار گرفته اند،قابلیت جیده شدن در نوبت های متوالی را دارند،بدون اینکه به نقطه مریستمی آنها آسیبی وارد آید.
رشد رویشی چمن ها توسط مریستم های میان بافتی (Intecalary meristem) تامین می شود.چمن ها را معمولا با چیدن در مرحله رویشی نگه می دارند.
چمن ها در طی فرآیند فتوسنتز تولید کربو هیدرات نموده و از آن به عنوان منبع انرژی استفاده می کنند.از طرف دیگر مصرف این ذخیره کربو هیدراتی بیشتر در دوران رشد سبزینه ای آبداردرفصلبهارصورتمیگیرد.درچمنهای فصل سرد بیشترین میزان انباشت کربوهیدرات و رشد ریشه در فصل پاییز که رشد پنجه ها در حد اقل است،انجام می پذیرد.
ریشه
ریشه چمن افشان و متراکم و نسبتا کم عمق می باشد.عمق ریشه اغلب کمتر از 1 متر و به ندرت بیش از 2 متر است.ریشه های بذری از ریشه چه منشاءگرفته و فقط به مدت چند هفته کار آیی دارند. پس از گذشت چند هفته ریشه های نابجا پدیدار می شوند.منشاءریشه نابجا می تواند انتهای بیخ،گره های زیر خاک،پنجه ها،استولون یا ریزوم باشد.
در چمن های فصل سرد ،بهترین زمان رشد ریشه در اوایل بهار و پاییزاستودمایبهینهرشدریشه اندکی کمتر از دمای مناسب رشد ساقه است.به نحویکهریشهحتیدرزمستانهمدارایرشدمیباشد،مگراینکهزمینیخزدهباشد.
چیدن شدید و مداوم چمن،دمایزیاد،شرایطنامساعدفتوسنبز(سایه) بررشدریشهتاثیرمنفیداردو باعثافزایشرشدبرگوهمچنینافزایشنسبتبخش فواییبهریشهگردیدهکهاثریمنفیدررشدگیاهخواهدداشت.بهعنوانیکاصلکلیوزنخشکبخشریشهبایستی 3 برابروزنخشکبخش هواییباشد.
ساقه
گیاهچه ها در طول دوره رویشی دارای ساقه نزدیک به سطح زمین و گره های ساقه بهم فشرده اند.برگها در بالای این جوانه انتهاییتوسعهیافتهوبهصورتغلافرویهمقرارمیگیرند.ساقهحاویجوانهانتهاییومیانگرههایکوتاهبودهوازقسمتبیخ،پنجههاودرزیرخامریشهایفرعیپدیدمیآیند.سپسافزایشطولساقههمزمانباتشکیلگلآذینانجام می شود.آغاز طویل شدن از محل دومین گره بوده و چنین نتیجه گیری می شود کهرشد طولی میانگره ها در دوره زایشی صورت می گیرد.نهایتا برگها در محل گره ها شروع به رشد کرده و هر برگ به وسیله غلاف به محل گره متصل است.ساقه چمن ماسوره ای و به صورت تو خالی و دارای گره و میانگره است.
پنجه زنی(Tillering)
مرحله ای از رشد رویشی گندمیان است که گره های نزدیک بهم با ایجاد پنجه اول در زیر خاک و شاخه های فرعی و پنحه های بعدی و متعاقبا ایجاد پنجه های ایجاد شده و مرحله پنجه زنی راپدیدمیآورند.بنابراینتیرهگندمیانقادرندبهجای انشعاب ساقه در ارتفاع بالای خاک،نزدیک خاک و زیر خاک شاخه دهی نمایندکهبهآنفرایندپنجهزنیگفتهمیشود.پنجههادرواقعشکلپرشاخهایازساقهوبدونرشدطولی هستندکهبینغلافبرگومحوراصلیرشدمیکنند.درمرحلهرشدرویشی،نقطهرشدانتهاییمیانگرهها و پنجه ها کوتاهوفشردهبودهوبرگهادرمحلگرهرشدنموده،بهصورتمارپیچدورادورجوانهانتهاییراکهنزدیکسطحزمیناستفرامیگیرندکهدرواقع همینامر،امکانچیدنمرتببدونصدمهزدنبهگیاهرافراهممیآورد.
پنجه زنی تحت تاثیر اکسینوعواملمحیطیقرار دارد.پنجه زنی پاییزه و زمستانه در بقای زمستانی گیاه و آغاز رشد بهاره و پنجه زنی بهاره در بقای تابستانی گیاه موثر است.
ریزوم و استولون
ریزوم به ساقه های زیر زمینی افقی اطلاق می شود.استولون شبیه ریزوم بوده ولی رشد آن خزنده و بر روی زمین است.همچنین در سطح زمین تولید رشه می کنند.تفاوت بین ریزوم و ریشه در این است که بر روی ریزوم گره ها پدید می آید.در واقع ساقه های زیر زمینی خزنده را ریزوم و ساقه های رو زمینی خزنده را استولون گویند. که رشد طولی آنها توسط مریستم های میان بافتی صورت می گیرد.به نظر می رسد شکل گیری این نوع ساقه ها همان توسعه رویشی گیاه باشد،که در چمن های دارای این نوع ساقه ها نقش مهمی در ماندگاری و پایایی چمن خواهند داشت.از وظایف مهمی که ریزومها و استولون ها بر عهده دارند،عمل ذخیره سازی هیدرات کربن است.ریزومها و استولونها از جوانه های پایینی گیاه یا از جوانه های روی خود ریزوم و استولون منشاء می گیرند.
برگ
در چمن ها برگ شامل پهنک و غلاف(بخش پایینی)می باشد.در گیاهچه های جوان،جوانه انتهایی توسط پوشش محافظت می شود.در مراحل بعدی ناخنک(ligule) ودربرخیچمنهاگوشواره(Auricle) در انتهای غلاف توسعه می یابد.سپس پهنک از مریستم میان بافتی پایینی که در پایه پهنک و درست در بالای ناخنک قرار گرفته،رشد طولی خود را تامین می کند.
یقه برگ(Collar) ؛عبارتست از ناحیه رشد مریستمی بیم غلاف و پهنک که سلولهای آن باعث تعیین نحوه رشد و زاویه نسبت به ساقه می گردند.رنگ آن کمتر از سایر اجزای برگ است.
گل
گل دارای 3 پرچم و برچه های پیوسته بوده که یکی از آنها فعال است.مادگی دارای کلاله پردار 3-2 خامه است.نهایتایکتخمکتبدیلبهبذرمیشود.بذرعبارتاستازمیوهایکهشاملپوشینکبیرونی(lemma) وپوشینکدرونی(palea) است.وظیفه محافظت از گل بر عهده براکته ها می باشد.
اجزای سنبلچه شامل:
الف)پوشینه(glume) :در برگیرنده گلهای یک سنبلچه،
ب)پوشینک بیرونی:در بردارنده اندامهای نر و ماده،
ج)پوشینک درونی،می باشد.
گل دارای 2 لودیکول می باشد.گلپوشها تحلیل رفته و در هنگام خروج بساک،متورم شده و گلچه را باز میکند و سپس باعث بسته شدن آن می شود.